Een pianostuk geschreven voor live treindata

Hoe raken mensen gefascineerd door een alledaags fenomeen als de trein? Begin deze zomer was het Spoorwegmuseum podium voor een bijzonder schouwspel: een piano was gekoppeld aan de locaties van alle treinen van die dag. Met elke toets reed een aantal treinen over de kaart en zo vormde zich, afhankelijk van de pianist, een spoorkaart van Nederland.

‘Je leert het meest van de kaart waar je het liefst naar kijkt’, is de gedachte achter de kunstinstallatie, ontworpen door Torben Hanegraaf (32) onder de naam Artistic Intelligence. Door de patronen in het samenspel tussen mens en natuur voelbaar te maken, probeert hij begrip te creëren voor wat er is, wat er ontbreekt, en wat we achterlaten.

Torben heeft altijd een fascinatie gehad voor de grote systemen die ons dagelijks leven beïnvloeden. Zijn kunstwerken zijn een poging om deze systemen zichtbaar en voelbaar te maken door middel van visuele representaties, geluid en interactie. “Een sleutelcomponent hierin is de samenkomst van ruimte en tijd. Elk systeem heeft zijn eigen ritme, een soort hartslag, dat zichzelf kenbaar maakt als het in de juiste combinatie van schaal en snelheid wordt bekeken”, legt Torben uit. “Hierbij lijken de complexe systemen die we als mensen hebben gebouwd bijzonder veel op natuurlijke fenomenen. Zoals bomen zich wortelen in de grond, vertakt het openbaar vervoer zich door het land. Elke dag twee keer hoogwater en twee keer spits.”

Boven alles stamt dit project uit Torbens fascinatie voor de pracht van kaarten. “Bij mij thuis hangen oude landkaarten aan de muur. Ik kijk er regelmatig een tijdje naar en ontwaar weer nieuwe dingen. Mooie landkaarten nodigen uit om steeds naartoe terug te gaan en nieuwe gebieden te ‘ontdekken’. Vóór de komst van de moderne tijd werden kaarten getekend, en was het per definitie artistiek werk. Met nieuwere technieken zijn kaarten strakker en nauwkeuriger geworden. En hoewel er soms meer informatie op staat, wekken ze niet altijd dezelfde mate van interesse. Met dit project hoop ik dezelfde verwondering op te wekken die mensen vroeger gevoeld moeten hebben bij de kaarten waarmee ontdekkingsreizigers terugkwamen.

De installatie in het Spoorwegmuseum werkte door de gps-gegevens van treinen te koppelen aan noten op de piano. Elke toets van de piano liet een paar treinen rijden. Het resultaat was een audiovisuele symfonie die realtime veranderde, afhankelijk van de bewegingen van de treinen en het pianospel. Bezoekers konden luisteren naar de klanken, terwijl op een groot scherm de treinen een schilderij van het Nederlandse spoornet schilderden. Dit creëerde een ervaring die hen een nieuw perspectief gaf op iets wat normaal gesproken als alledaags en routinematig wordt beschouwd. Het begon ooit met een live weergave van treinlocaties, maar dat ging te traag om er beweging in te zien. Torben: “Als je alle treinbewegingen van een dag in een paar minuten afspeelt, ontvouwt zich een prachtig patroon. Het heeft iets magisch als het doorloopt tot precies het moment dat je staat te kijken.”

Voor de gelegenheid componeerde Bas van der Starre een pianostuk. “Dat was heel anders dan het componeren van een gewoon muziekstuk. Nu moest ik ook rekening houden met de vertaling van muziek naar beeld: hoe reageren de data op de noten die ik kies? Daarbij komen artistieke afwegingen kijken: hoe past de muziek thematisch bij het treinsysteem, en hoe kom je tot het gevoel van ‘op reis zijn’? Maar ook heel praktisch: welke spoorregio’s reageren op welke registers, en hoe snel moet ik spelen om in de tijd goed uit te komen? Het resultaat was een virtuoos stuk dat zowel de rust van een treinreis als de indrukwekkende hoeveelheid treinbewegingen in Nederland wist over te brengen.”

De treindata werden verzorgd door Robin Klaassen, data engineer bij Infiniot. Via een Python-script haalde hij iedere tien seconden de actuele treinlocaties op van de NS API, en sloeg deze op in een database. Via een eigen webservice bood hij die vervolgens in verschillende transformaties aan. De broncode was open source en beschikbaar via de website van het project*. De verdere verwerking gebeurde niet in traditionele GIS-systemen. “Zolang de transformatie van coördinaat naar 2D-representatie uniform gebeurt, maakt het eigenlijk niet uit in welk programma je werkt, als het maar ruwe data aankan”, vertelt Torben. Momenteel worden de data gevisualiseerd met Touchdesigner, een programma dat initieel gemaakt is voor live optredens van VJ’s. Het heeft een breed scala aan input- en outputmogelijkheden, en is geoptimaliseerd voor realtime graphics. “De mogelijkheden met geodata zijn, net als met andere soorten data, eindeloos. Het is fijn om flexibel te kunnen zijn in hoe je ermee omspringt.”

Torben is altijd op zoek naar nieuwe manieren om verschillende soorten data om te zetten in kunst. Zijn eerdere werk bij netbeheerder Alliander, waar hij betrokken was bij het in kaart brengen van netcongestie en de warmtetransitie, inspireerde hem om ook met energiegerelateerde data aan de slag te gaan. Hij gelooft dat kunst een krachtig middel kan zijn om complexe en abstracte problematiek, zoals een overvol stroomnet, begrijpelijk en toeganke[1]lijk te maken voor een breder publiek. “Vroeger vertelden mijn moeder, een biologe, en mijn tante, een geologe, van alles over wat we zagen tijdens wandelingen. Hoe het landschap ons heeft gevormd, en wij het landschap. Dat gevoel probeer ik nu over te brengen in kunst.”

Momenteel werken Torben en Robin aan een visualisatie van de Rijn. “Veel gebieden in Nederland liggen onder het stromingsniveau van de voornaamste ader door ons land. Dat is heel bijzonder maar ook moeilijk voor te stellen. Alles wat in het stroomgebied van de Rijn gebeurt, is van groot belang voor onze delta en dat willen we graag voelbaar maken”, vervolgt Torben enthousiast. Het nieuwe kunstwerk in wording moet niet alleen esthetisch aantrekkelijk zijn, maar ook educatief. “We hopen begrip te kweken voor de offers die we moeten maken om droge voeten te houden.”

Torben zoekt continu naar nieuwe samenwerkingen en databronnen om kunstinstallaties mee te maken. Hij gelooft dat zijn kunst niet alleen moet worden bekeken, maar ook moet worden ervaren. Daarom werkt hij graag samen met bedrijven, overheidsinstanties en andere organisaties die geïnteresseerd zijn in de verbinding tussen data en kunst. Ook kun je hem vinden op 25 en 26 november op GeoBuzz, met een tentoonstelling van zijn laatste werk.

http://www.artisticintelligence.nl/